کارگاه فیلم نامه 5

 

مکانیسم های دفاعی

مکانیسم های دفاعی فرایند هایی هستند که محتوای ضمیر ناخودگاه را در همان ضمیر ناخودآگاه نگه می دارند و ما با تمسک به آنها امر سرکوب شده را همچنان سرکوب شده نگه می داریم.

 

"حافظه انتخابی" (selective memory   دستکاری خاطرات به نحوی که ما را خرد نکنند یا از یاد بردن کامل حوادث دردناک ) " انکار " (denial  باور اینکه مشکل اصلا وجود ندارد یا واقعه ناگوار هرگز رخ نداده است) "اجتناب" (avoidance  دوری کردن از افراد یا موقعیت هایی که می توانند با تحریک برخی تجارب یا احساسات ما را دچار اضطراب کنند ) "جابه جایی" (displacement  تلافی چیزی را سر کسی در آوردن که به اندازه کسی که مسبب اصلی ترس ، آزار و سرخوردگی ما شده تهدید کننده نیست ) و "فرافکنی" (projection  نسبت دادن ترس ها ، مشکلات یا امیال گناه آمیزمان به سایر افراد و تخطئه ایشان به خاطر آن تا از این طریق وجود این چیزها را در خودمان انکار کرده باشیم) نمونه هایی از مکانیسم های دفاعی ما هستند. همچنین بسیاری از تجربه های روانی می توانند عملکردی همانند مکانیسم های دفاعی داشته باشند...مانند "الفت هراسی" ( fear of intimacy  هراس از الفت و رابطه عمیق عاطفی با دیگران).

البته گاهی مکانیسم های دفاعی از کار می افتند و آن زمانی است که ما دچار اضطراب می شویم. اضطراب قادر است پرده از مسایل ریشه ای ما بردارد...در واقع به همین دلیل است که *اتفاقات * و* کشمکش های استرس زا *  در فیلم موجب شناخت شخصیت حقیقی افراد بدون نقاب مکانیسم های دفاعی می شود.(در واقع اضطراب متضمن بازگشت امر سرکوب شده است زیرا ما مضطریبیم تجربه دردناک یا گناه آمیزی که سرکوبش کرده ایم دوباره پدیدار شود) مورد دیگری که مکانیسم دفاعی اشخاص در آن از کار می اقتد خواب و رویاست.در واقع اعتقاد براین است که مکانیسم های دفاعی در خواب همانند بیداری عمل نمی کنند و ضمیر ناخودآگاه آزاد است به ابراز خود بپردازد البته با قدری تحریف و سانسور. در واقع پیامی که ضمیر ناخود آگاه ما در رویا بیان می کند از طریق فرایند های جابه جایی و تراکم تغییر شکل می دهند تا ما به آسانی به حقیقت رویای خود پی نبریم

مثلا از اصول کلی تفسیر رویا این است که بیننده رویا خود تمام شخصیت های رویایش را خلق می کند. بنابر این ممکن است هر فردی را که به خواب می بینیم بخشی از تجارب روانی خودمان باشد (فرافکنی)

مثلا در فیلمی می بینیم که شخصی در رابطه ای عاشقانه ، در کارش ، یا در یک تلاش هنری و ... شکست خورده و شبی خواب می بیند خواهرش نوزادی مرده به دنیا آورده است.(فرا فکنی+ نماد پردازی از طریق تراکم برای نافرجام ماندن چیزی که مورد علاقه فرد است)

از دیگر اصول تفسیر رویا نمادهای مرد ( برج ، موشک ، اسلحه ، درخت و...) ونماد های زن ( غار ، اتاق ، فنجان و ...) باشد

{این فنجان معروف همان لیوانی است که من خودم را کشتم که در فیلم نامه تردید ابدی بگنجانیم و مرد که همسرش را در واقعیت کشته حالا در یک گیر و دار روانی لیوان را بیاندازد و بشکند...که مورد موافقت قرار نگرفت}

مرگ

فکر مرگ برای انسان بیش از هر چیز با از وانهادگی و تنها ماندن نسبت دارد...مرگ غایت وانهادگی است. ترس از مرگ غالبا مسبب الفت هراسی نیز هست زیرا ترس از مرگ اغلب به ترس از زندگی منجر می شود!!! در واقع فرد با شناخت قطعیت مرگ و بنابراین پایان دار بودن تمام خوشی ها سعی می کند از دل بستن به آنها پرهیز کند. نکته جالب ماجرا وقتی است که خود زندگی کردن نیز یکی از همین خوشی ها محسوب شود!!! وقتی وحشت عمیق از دست دادن زندگی حیات را چنان زجر آور و هولناک می گرداند که یگانه راه رهایی از آن مرگ است !!! (فروید به همین تریتب معتقد بود انسان رانه مرگ خواهانه death drive  دارد – در کتاب بوف کور که روایتی مالیخولیایی از تنهایی های فردی روانی است در جایی مرد از ترس سایه های مدام و وحشتناک روی دیوار که نماد مرگ هستند فریاد می زند آی مرگ ! کجایی تا مرا از اینها رهایی بخشی ...)

شخصیت

از نظر فروید شخصیت انسان از سه قسمت نهاد id ) ) خود (ego ) و فراخودsuper ego ) ( تشکیل یافته است.

نهاد همان نا خود آگاه است که در باره اش صحبت شد

فرا خود در تقابل آشکار با نهاد که منبع روانی غرایز است قرار دارد و بنابر تابو های فرهنگی مقرر می کند که کدام امیال (از طریق سرکوب ) در نهاد قرار خواهند گرفت .

" خود " یا خویشتن خود آگاهی که از طریق حواس ، جهان خارج را تجربه می کند نقش داور میان خود و فراخود را بازی می کند و بنابراین هر سه این ها از طریق ارتباطشان با یکدیگر تعریف می شوند. در واقع خود ثمره کشمکشی است میان آنچه که ما به آن تمایل داریم (نهاد) و آنچه به حکم جامعه نمی توانیم از آن بهره مند شویم (فرا خود )

در فیلم روانی اثر آلفرد هیچکاک این سه سطح از شخصیت نورمن(قاتل روانی) به طرز استادانه ای با سه طبقه خانه او نماد سازی شده است. به این ترتیب که در طبقه وسط ( که نماد خود است) نورمن یک شخصیت عادی و معقول دارد-همان چیزی که در بیرون از او می بینیم. در طبقه بالایی (فراخود)او با صدای مادرش به خود تحکم می کند و خود را از انجام امیالش باز می دارد. و در زیر زمین ؛ نهاد ، نمادهایی از امیال نهفته مانند جنازه مادر نورمن را مشاهده می کنیم.

در پایان باید بگویم هرچند اینها نظریه های ابتدایی و بنیادین روانشناسی و بالاخص مربوط به تلاش های زیگموند فروید بوده اند و با پیشرفت های صورت گرفته صورت تکاملی به خود گرفته اند و حتی در مواردی رد شده اند اما در دنیای هنر همچنان از آنها استفاده می شود و دانستن آنها برای یک هنرمند – منتقد ضروری است.

پیش نویس-پی نوشت-پاورقی

ببخشید که دیر شد

ببخشید که زیاد شد

ببخشید که کمی تخصصی شد

مرجع اکثر مطالب ذکر شده کتاب نظریه های نقد ادبی معاصر ، لویس تایسون ، انتشارات حکایت قلم نوین بود ( مرجع جلسه اول کتاب چگونه فیلمنامه بنویسیم سید فیلد و جلسه دوم و سوم کتاب داستان رابرت مک کی بود)